تحقیق ملی شدن صنعت نفت

دسته بندي : فنی و مهندسی » نفت و پتروشیمی
ملي شدن صنعت نفت
قانون ملي شدن صنعت نفت در واقع پيشنهادي بود که به امضاي همه اعضاي کميسيون مخصوص نفت در مجلس شوراي ملي ايران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد و تصويب گرديد.
متن پيشنهاد تصويب شده:
به‌نام سعادت ملت ايران و به‌منظور کمک به تأمين صلح جهاني، امضاکنندگان ذيل پيشنهاد مي‌نمائيم که صنعت نفت ايران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملي اعلام شود يعني تمام عمليات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداري در دست دولت قرارگيرد.
مجلس سنا نيز اين پيشنهاد را در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصويب کرد و پيشنهاد قانوني شد.
ناگفته‌هاي نهضت ملي شدن صنعت نفت



گفت و گو با حجت الاسلام روح الله حسينيان



در آستانه سالگرد ملي شدن صنعت نفت هستيم، معروف است كه شما در مورد عوامل ملي شدن صنعت نفت سخن ديگري غير از آنچه معروف است داريد؟
بله، من معتقدم آنچه در ملي شدن صنعت نفت شهرت پيدا كرده، و تاريخ نويسان ملي گرا آن را شهرت دارند يا با اسناد و مدارك هم خواني ندارد به همين جهت معتقدم بايد پرونده نهضت ملي شدن صنعت نفت بار ديگر بازخواني شود.
تحقيقات من نشان مي‌دهد طرح انديشه‌ي ملي شدن صنعت نفت و سپس تبديل آن به يك خواست عمومي و سپس بسيج توده‌هاي مردم توسط نيروهاي مذهبي به رهبري آيت‌الله كاشاني انجام گرفته است.
آيا اعتقاد شما اين است كه مصدق و جبهه‌ي ملي در ملي شدن صنعت نفت نقشي نداشته‌اند ؟
در واقع ملي شدن صنعت يك فرايندي بود كه از بعد از جنگ جهاني دوم و اشغال ايران توسط متفقين آغاز شد. مي‌توانيم عوامل مهم ملي شدن صنعت نفت را در نقش طيفي از نيروهاي مذهبي به رهبري آيت‌الله كاشاني و طيف آرمانگرا را به رهبري فداييان اسلام از يك طرف نقش نمايندگان مجلس و نقش نيروهاي ملي گرا تبيين كنيم كه هر كدام از اينها در زمان خاصي نقشي را ايفا كردند كه هيچ كدام تأثيري مانند نقش نيروهاي مذهبي در حوزه‌ي زماني گسترده نداشته‌اند.



قدري واضح‌تر نقش اين سه عامل را بيان کنيد؟
اجازه دهيد ابتدا به نقش نمايندگان در مجلس شوراي ملي بپردازم در اين زمان نمايندگان از چند طيف تشكيل مي‌شدند. نيروهاي چپ گرا و طرفدار سياست شوروي و به اصطلاح روس فيل‌ها و طيف ديگر از راست گرايان طرفدار انگليس يا انگلوفيل‌ها اين دو طيف در مجلس چهاردهم و پانزدهم فعال بودند. البته در مجلس پانزدهم يك اقليت قدرت مند در اطراف سيد حسين مكي تجمع كردند كه نقش مهمي را در حوزه‌ي نفت ايفا كردند.
عمده‌ي فعاليت چپ گرايان و راست گرايان محدود كردن منافع قدرت‌هاي شوروي و انگليس بود. به اين معنا كه راست گرايان سعي مي‌كردند منافع شوروي را محدود يا مورد ضربه قرار دهند و چپ گرايان منافع انگليس را مورد هدف قرار مي‌دادند به همين جهت چند طرح در مجلس به تصويب رسيد كه حائز اهميت است اولين طرح توسط مصدق تهيه شد. يعني درست در زماني كه كافتارادزه معاون كميسارياي ملي امور خارجه براي مذاكره يك قرار داد نفتي دارد ايران شده بود، مصدق با يك طرح دولت از هر گونه مذاكره قانوني در مورد نفت منع كرد. اين طرح در يازدهم آذر 1323 به تصويب مجلس رسيد.
طرفداران شوروي كه در مجلس از تصويب اين طرح يكه خورده بودند درست در فرداي آن روز طرح لغو قرارداد 1312 نفتي با انگليس را به مجلس پيشنهاد كردند. ولي مصدق با آن مخالفت كرد و اعلام نمود قرارداد چون طرفيني است نمي‌شود يك طرفه آن را لغو كرد.
چپ گرايان كه از طرح اين ماده واحد شكست خوردند در انتظار فرصت بودند تا مجددا مسئله‌ي مقاوله نامه‌ي نفتي شوروي و احمد قوام در مجلس مطرح شد. اين بار چپ گرايان توانستند از فضاي موجود استفاده و در طرح رد مقاوله نامه بندي را اضافه كنند كه ضربتي همانند به منافع انگليس بود. در بند (ه) اين طرح دولت موظف شد تا براي احقاق حق ايران از شركت نفت جنوب اقداماتي را به عمل آورد.
بند(ه) سرانجام منجر به قرارداد الحاقي گس – گلشائيان شد. اين قرارداد در پايان دوره‌ي مجلس 15 در مجلس مطرح شد، اما اقليت مجلس پانزدهم با نطق‌هاي طولاني مانع از تصويب آن شدند. بعد از لايحه گس گلشائيان تمام هم و غم انگليس، دربار و راست گرايان بر اين شد كه اين قرارداد را به تصويب برسانند و به همين جهت مثلث قدرت دولت قدرتمند رزم‌آرا را سر كار آوردند تا اين لايحه را تصويب كند و رزم‌آرا با تمام قدرت اين مأموريت خود را آغاز كرد.
د رمجموع نقش نمايندگان مجلس به ممنوعيت امتياز نفت به شوروي و اصلاح قرارداد نفتي ايران انگليس در ضمن لايحه‌ي گس – گلشائيان شد. بايد اذعان كرد بحث‌ها ي نفتي در مجلس در مردم و جامعه اثر بسيار مثبت داشت.
از اينجا به بعد نقش نيروهاي مذهبي جدي‌تر و مؤثر مي‌شود و آيت‌الله كاشاني و روحانيون طيف وابسته به وي در بسياري از جمعيت‌ها، سخنراني‌ها، خطبه‌ها اعياد قربان و فطر شعار «نفت ايران براي ايراني» را مطرح كرده بودند و آيت‌الله كاشاني به خاطر اطلاعيه‌اي كه در همين زمينه صادر كرد به بهانه‌ي ترور شاه به لبنان تبعيد شد. آيت‌الله در لبنان با ارسال نامه‌هاي سرگشاده بر شعار «نفت ايران براي ايراني» پاي مي‌فشرد. وي در بازگشت پيروزمندانه‌ي خود در اولين سخنراني، سخن از ملي كردن صنعت نفت به بيان آورد و در اولين بيانيه‌ رسمي كه توسط مصدق در مجلس قرائت گرديد روي ملي شدن صنعت نفت اصرار كرد و قرارداد الحاقي گس گلشائيان را مردود شمرد.
مهم‌ترين واقعه‌اي كه در اين مقطع اتفاق افتاد انتخابات دوره‌ي شانزدهم مجلس بود كه دربار به رهبري هژير با دخالت در آن مانع شمارش آراء اعضاي جبهه ملي مي‌شد.
در اينجا بود كه نيروهاي آرمانگراي اسلامي وارد كارزار شدند و با دو عمليات سرنوشت ساز دو مانع عمده را بر طرف و موجب به قدرت رسيدن نيروهاي جبهه ملي گرديدند.
فداييان اسلام با ترور هژير رژيم را وادار به عقب نشيني كردند و رژيم مجبور شد نتيجه‌ي انتخابات را مخدوش و باطل اعلام كند و با تجديد انتخابات اعضاي جبهه ملي به مجلس راه يافتند.
دومين نقش مهم را باز فداييان اسلام ايفا كردند. بعد از اينكه نيروهاي مذهبي توده‌ها و بسيج كرده بودند به اعتقاد اعضاي جبهه ملي و ساير مبارزين اين رزم‌آرا تنها مانع ملي شدن صنعت نفت بود و فداييان اسلام قدرت مندترين مانع را از سر راه برداشتند و درست يك هفته بعد مجلس مجبور شد رأي به ملي شدن صنعت نفت صادر نمايد.
آيت الله کاشاني به دليل مقبوليتي که بين عالمان بزرگ بلاد داشت،توانست مراجع محلي را به صحنه بکشاند و آنان با حمايت از آيت الله و صدور بيانيه امواج مردمي ايجاد کردند.
آيت الله خوانساري يکي از مراجع بزرگ آيت سيد محمد روحاني و آيت الله شاهردي از قم، آيت الله بهاءالدين محلاتي از شيراز، آيت الله چهار سوقي از اصفهان، آيت الله حاج شيخ باقر رسولي از رشت، آيت الله حاج شيخ محمدرضا کلباسي از مشهد همچنين روحانيون مانند حاج سيد حسين خادمي اصفهاني، حاج شيخ مرتضي مدرسي اردکاني، حاج سيد مصطفي سيدالعراقين، حاج شيخ مهدي نجفي و فقيه سبزواري با صدور بيانيه‌ها‌،فتاوا و سخنراني‌ها‌ توانستند نيروهاي مذهبي را بسيج کنند و هر روز تظاهراتي در شهرهاي بزرگ ايران براي ملي شدن صنعت نفت بر پا کنند. جالب اينجاست که ترجح بند همه ي فتواها و بيانيه‌ها‌ حمايت از رهبري آيت الله کاشاني بود. آيت الله خوانساري در بيابان فتوائيه خود افزودند: «با اينکه مثل حضرت مستطاب آيت الله کاشاني دامت برکاته که مجتهد عادل و با شهامت و دلسوز و فداکار براي مصالح دين و دنياي مردم، براي بيداري مردم تلاش مي‏کند ديگر مجال عذري براي کسي نمي‏ماند» ساير آيات هم با همين لحن از رهبري آيت الله کاشاني حمايت کردند.



پس مصدق از چه وقتي به نهضت مردمي ملي شدن صنعت نفت پيوست؟
اسنادي که موجود است تا آذرماه 1329 که تقريبا ملي شدن صنعت نفت به يک خواست عمومي تبديل شده بود، هيچ نشاني از موافقت مصدق با ملي شدن صنعت نفت در دست نيست. صورت مجلس دوره چهاردهم نشان ميدهد که مصدق با ملي شدن صنعت نفت مخالفت کرده است و آن را قرار دادي طرفيني مي‏داند که يک طرفه نمي‏شود فسخ کرد. در مجلس پانزدهم نيز نامه ي مصدق از احمد آباد به مجلس نشان مي‏دهد که مصدق از ملي شدن صنعت نفت سخني به بيان نمي‏آورد، بلکه متاسفانه با قرار داد استعماري گس – گلشاييان با مختصر اصلاحات که شيلينگ کاغذي به شيلنيگ طلا تبديل شود موافقت مي‏کند.
در مجلس شانزدهم نيز فقط نطقي از مصدق ضبط شده است که صحبت از ملي شدن صنعت نفت دارد که آنهم مربوط به بيانيه آيت الله کاشاني است. آيت الله کاشاني بعد از بازگشت پيروزمندانه بيانيه اي صادر کرد و چون نماينده مجلس بود ولي در مجلس شرکت نمي‏کرد، بيانيه اش را به مصدق داد و مصدق در 29 خرداد در مجلس از طرف ايشان قرائت کرد.
حتي در صورت مذاکرات کميسيون نفت که مصدق رئيس آن بود نيز صحبتي از مصدق که دلالت بر پيشنهاد ملي شدن نفت توسط او را داشته باشد، ضبط نشده است. براي اولين باز در مهرماه حائري زاده پيشنهاد ملي شدن صنعت نفت را داده است.
جالب اين است که خود مصدق هم در خاطراتش پيشنهاد ملي شدن صنعت نفت را به فاطمي نسبت مي‏دهد. هر چند اين ادعا در جايي ضبط نشده در عين حال نشان مي‏دهد که خود مصدق هم ادعايي ندارد.
علت اين بود که اصولا مصدق و اکثريت اعضاي تشکيل دهند جبهه ملي هدفي ضد استعماري نداشتند، آنها در پي انتخاب آزاد بودند به همين جهت در آبان 1328 که تشکيل جبهه ملي را اعلام کردند هيچ اشاره اي به مبارزه بيروني نداشتند و سخني از استعمار به ميان نياوردند.
تنها سندي که درست است و نشان مي‏دهد اعضاي جبهه ملي و مصدق به دنبال ملي کردن صنعت نفت بودند سندي است که دلالت دارد جلسه